РАКА И КОРА ОД ЛИМОН

„Некој ориентален мудрец секогаш во своите молитви барал божеството да го поштеди од живот во занимливо време. Бидејќи ние не сме мудреци, божеството не нѐ поштедело и ние живееме во занимливо време“. Тоа го рекол Албер Ками во еден од своите говори во Шведска, но тие зборови подеднакво би му прилегале и на Хомера, и на Рабле и на Балзак. Би му прилегале, се разбира, и на Крлежа, но неговото време веќе ја создало синтагмата ангажирана литература и со тоа конечно е повлечена онаа остра линија помеѓу двете основни, антиподни концепции на уметноста, стари колку и самата уметност.  Крајот на синкретизмот на примордијалната уметност го има означено, всушност, и крајот на невиното човечко општество, и во истиот момент проблемот на ангажманот во уметноста стана круцијално прашање со кое веќе со векови, на свој особен начин, се занимаваат и уметниците и властодршците. Од тоа заплеткано клопче, за жал, уметноста никогаш нема да се извлече, но сепак, индикативно е тоа што синтагмата lʼart pour lʼ art е обмислена повеќе од еден век пред дефиницијата на ангажираната литература што ја даде Сартр и од којашто, несомнено, имала и подлабоки и подолгорочни ефекти врз книжевноста. Овој ориентален мудрец секако не би бил мудрец кога не би знаел што да прави со себе во едно занимливо време, но што би правела уметноста без ангажман во занимливо време - тоа е проблем што не можела да го разреши само една тавтолошка и во исто време контроверзна синтагма на која Сартр во својата долга полемична расправа под наслов „Што е книжевноста“ ќе ѝ даде тежина и значење на догма. Уметноста е еманација на слободниот дух и секој императив е во спротивност со нејзината суштина. Затоа и жестокото пледоаје на Сартр за ангажираната литература остана во многу нешта противречно и недоречено. Сартр-уметник и Сартр-филозоф со јасна политичка определеност се фатија во костец околу гордиевиот јазол што го разврзува само уметноста. За момент уметникот-Сартр триумфира. Изнесувајќи го, навистина, за еден филозоф од негов калибар фасцинантно наивното тврдење дека поезијата не може да биде ангажирана (!), за разлика од прозата, којашто, според него, може и мора да биде таква, Сартр пишува прекрасни есеистички фрагменти за поетската уметност, фрагменти што не само инспирирано и втемелено ја толкуваат суштината на поезијата, туку на свој начин ја бранат и сета нејзина независност и слобода. Говорејќи, меѓутоа, за прозата и за нејзината ангажираност, Сартр одеднаш станува горлив догматичар во чијшто жесток полемичен арсенал се наоѓаат повеќе вонлитерарни одошто литерарни аргументи. Тој систематично ја развива идејата за утилитарноста на прозата, потпирајќи ги, се разбира, своите тези со остроумни филозофски промислувања, но сепак, во крајна консеквенца, и самиот, како многумина други пред него, сета комплексност на феноменологијата на книжевноста ја сведува на црно-белиот однос помеѓу доброто и злото во човечкото општество. Во тоа се состои сета негова недореченост. Зашто, со прашањето на доброто и злото отсекогаш се занимавале и Доброто и Злото. Сартр, се разбира, бил уверен дека говори од позицијата на Доброто, но морал како филозоф да знае оти тоа уверение е релативно, па така е крајно релативно и прашањето: што е тоа, всушност, ангажирана литература? Од аспектот на општествените опозиции - тоа е литературата на опозицијата, независно од тоа за која општествена формација или општествен концепт станува збор; од аспектот на власта - тоа е онаа литература што застанува на нејзина страна. Но, во случај на општествените пресврти кога опозицијата доаѓа на власт, се менува и статусот на ангажираната литература - и од едниот и од другиот ракурс. На тој начин литературата секогаш би била во функција на општествените потреби, струења и преобразби, што би значело дека таа по својата природа е секундарна.

Се разбира дека тоа е изведена констатација што историјата на литературното искуство ја демантира. Барем делумно. Зашто, навистина постојат писатели на кои занимливоста на времето им ја одредила литературата, но и оние чијашто литература ја одредила занимливоста на времето. Затоа прифаќањето на таа секундарност е крајно релативно. Во секој случај, тоа прифаќање не е без задршка.

И ние живееме во едно занимливо време. Пред нашите очи се урна и сѐ уште се урива и се распаѓа едно големо царство. Експлозијата беше силна, промените драматични. Но и ние не сме мудреци и не го молиме божеството времето да запре. Дури тогаш тоа не би било занимливо. И што, всушност, би правеле со него?

Впрочем, кога станува збор за уметноста, во правилата на општествената игра баш ништо не се променило. Онаа неангажирана, чиста и бела, восхитена од исконската слобода, спокојно се лизга по блескотната поврвнина на естетското кон некаква своја далечна цел, не водејќи сметка за тоа дали тркалото на историјата одвреме-навреме се завртува за 180 степени или, пак, незапирливо се тркала по стрмната судбинска спирала. Онаа друга, пак, готова на согласност, готова на секундарност, ја бара својата улога во тоа вртење, па макар тоа било и вртење на кора од лимон врз назабена цедилка. Дотолку повеќе што прифаќањето на тој древен ритуал никако не ја исклучува можноста од кафкијанска метаморфоза на кората од лимон во рака што цеди. И кората не се откажува од тој сон.

Од еден циклус преминавме во друг, и тоа е сѐ. Останатото е само прашање на сопствениот избор.